Шыншыл ертегі, ерекшеліктері​

Шыншыл ертегілер — қазақ ертегісінің ең мол түрі. Шыншыл ертегіге халық өзінің дүние тануындағы, қоғам тіршілігіндегі, үй тұрмысындағы бас тірліктері — барлық мұң, мүддесін, тартыс, талабын жиып түйген.

Бұл салалы ертегілер құр ертегі ғана емес, ауызша айтылған шебер көркем шығарма боп, халық романы, халық әңгімесі, новелласы болып та кетеді. Және мұнда қоғамдық тартыс, тап қайшылығы, қанау, зорлық, соған қарсы қалың еңбекші халықтың сыны, наразылығы, алыс-тартысы, алыс арманы — бәрі де айқын көрінеді. Ончуков жиған орыс ертегілерін оқып шығып, В.И. Ленин "бұл ертегілерден халықтың көп ғасырлық мұң-арманы аңғарылады, талай тартысы танылады" десе, сол ұлы пікірдің шындығын осы топтағы қазақ ертегілері де анық, айқын дәлелдейді. Ертегіде, соның ішінде сыншыл ертегіде қауіпті жауды жеңген елді апаттан, құлдықтан азат еткен батырлар жайы көп әңгімеленеді.

Мәселен, жиһан кезген батырлар бір елді жалмай жұтып, жоқ қылғалы жатқан жалмауызды өлтіреді, халыққа еркіндік береді. Я болмаса хандардың зұлымдығы, қаталдығы батыл әшкереленеді. Хан жарлығы орындалмаса, бас алу заңын ертегі әрдайым қатты сынайды, әділетшіл, ізгі адамдар хан, патшалардың қаталдығына қарсы сан түрлі айламен күрес ашады. "Мың бір түн" ертегісінде Шаһаризада күніне бір әйелдің басын алатын ханның қаталдығына күніне қызықты бір әңгіме, ертегі айтумен қарсы тұрып, ақыры бүкіл әйел қауымын апаттан құтқарады. Аяз би, Жиренше шешендер, айлалы тазшалар езілген тап ортасынан шығып, ханның ақылсыздығымен, әділетсіздігімен күреседі. Жауыздық, зорлық, қаталдық халықтың ерлігі, даналығы алдында бас иіп отырады. Сондықтан да ұлы Ленин және Горький ертегіге айрықша мән берген.

Шыншыл ертегілердің ішінде әсіресе салт ертегілерінде қоғам өмірінің, адамдар тіршілігінің бейнесі өте айқын көрсетіледі.

Бұл ертегінің көптігіне орай тақырыбы да мол. Оның ішіндегі бастыларын санасақ: пайдалы өсиет, ақылды жігіт, ақылды қыз, қиянатшыл жар, өгей шеше қастығы, өнерпаздық жарысы, хан қиянаты, әке мен бала, ағалар мен інілер арасы, тағдыр мен бақ, ұрылар мен аярлар әңгімесі сияқты неше алуан боп шығады. Бұлардың жалпы тобынан туатын идея, қоғамдық салт-сана: әділдік пен теңсіздікті, зорлық пен қарсылықты, байлық пен кедейлікті, бақ пен сорды, жақсылық пен жауыздықты, ақыл мен ақымақтықты қарсы қою түрінде болады. Осы қатарда үй іші тұрмыстың адалдық пен қиянаты, беріктік пен алдауы да көп ертегінің идеясын ашып отырады.